1
گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2
دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی
چکیده
نماد که در شعر نمودی از آفرینشگری شاعر است، با وارد کردن امکان دستیابی به چند مدلول در متن، راه را بر تأویل‌های گوناگون می‌گشاید و به پویایی متن یاری رسانده و امکان راهیابی به معناهای پنهان را در آن تقویت می‌کند. سنایی که در ادب پارسی به‌عنوان پایه‌گذار شعر نمادین عرفانی شناخته می‌شود، با آگاهی از گنجایش ناچیز زبان عرفی در گزاردن اندیشه‌های قدسی، در سروده‌های خود نماد را به خدمت گرفته و بدینسان افزون بر گسترش ظرفیت زبان و روا ساختن بیان معانی ژرف عرفانی، وجه زیبایی‌شناختی شعر خویش را نیز برتری بخشیده است. سنایی مبتکر بسیاری از نمادها به‌ویژه در حوزۀ قلندری، تغزلی و اسطوره‌ای است و این یادگار ماندگار در شیوۀ نمادگرای شعر عرفانی فارسی تأثیری بسزا گذاشته است. بدینسان با وجود آنکه شعر سنایی نخستین گام‌های شعر نمادین عرفانی در ادب فارسی است، نماد در دیوان او جایگاهی برجسته دارد. حال، پرسش این پژوهش این است که نماد و نمادپردازی در دیوان سنایی چه کارکردهایی دارد. نتایج به‌دست‌آمده روشن می‌سازد که کارکردهای نماد در دیوان سنایی را می‌توان در چهار حوزۀ کارکرد سیاسی- اجتماعی، کارکرد عرفانی و معرفتی، کارکرد روان‌شناختی و کارکرد زیبایی‌شناختی طبقه‌بندی کرد. سنایی در حوزه‌های گوناگون شعر خود با به کار گرفتن نمادهای مناسب اهداف یادشده را در شعر خویش پی گرفته است.
)